Η Σαλαμίνα της Πάφου – Μαρτυρίες και Θεωρίες
Σάββας Παπαδόπουλος spapadopoulos@cytanet.com.cy
Αφορμή για την έρευνα έδωσε η προσπάθεια ερμηνείας του ονόματος του χωριού Σαλαμιού, προκειμένου να εντοπισθεί το ιστορικό εκείνο γεγονός το οποίο υπήρξε αιτία να πάρει την ονομασία του. Κατόπιν μελέτης έχει διαφανεί ότι η κατάληξη -ιου είναι υποκοριστική, έχει συγκριτική έννοια και υποδηλώνει τη μικρή. Ο γραμματικός αυτός κανόνας χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα στην κυπριακή διάλεκτο σε θηλυκά ονόματα, όπως στο Μαρία – Μαριού. Όπως λοιπόν το όνομα της Μαριούς είναι Μαρία ή, ακόμη, όπως τα ονόματα των μικρών χωριών της Πάφου, Μηλιού, Ποταμιού, Κανναβιού, αναμφίβολα προέρχονται από τα αντίστοιχα ουσιαστικά ονόματα των μεγαλύτερων χωριών Μηλιά, Ποταμιά και Καννάβια, έτσι, κατά τον ίδιο γραμματικό κανόνα, και η ονομασία Σαλαμιού ετυμολογείται από το όνομα Σαλαμίνα. Συνεπώς, πίσω από μια τέτοια ονομασία δεν κρύβεται απλά ένα γεγονός αλλά Ιστορία. Και πραγματικά, η συλλογή μαρτυριών που αντλήθηκε μέσα από αρχαίους συγγραφείς συνάδει απόλυτα με τη Σαλαμιού, την ιστορία της και τα τοπωνύμιά της σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποκλείονται συμπτώσεις ή παρερμηνείες σε σχέση με την ύπαρξή της.
Ο αφανισμός της και η παραφθορά του ονόματός του συνοικισμού που επέζησε σε συνάρτηση με την έντονη παρουσία της νέας ομώνυμης πόλης στην ιστορία της Κύπρου γίνονται τα αίτια, ώστε εσφαλμένα να αποδίδονται οι όποιες ελάχιστες ιστορικές μαρτυρίες διεσώθησαν στη γνωστή Σαλαμίνα. Γι’ αυτό προέκυψαν αρκετοί γρίφοι, οι οποίοι, παρά τις όποιες φιλότιμες προσπάθειες σπουδαίων ερευνητών, είτε παρέμειναν άλυτοι είτε ερμηνεύτηκαν με υποθέσεις οι οποίες δεν κατάφεραν να πείσουν. Ένα τέτοιο παράδειγμα έρχεται από τον Ησύχιο και πιο συγκεκριμένα από την ερμηνεία που δίνει στην ονομασία “Βώκαρος”.
Κεφάλαιο Α΄ Από το λεξικό του Ησυχίου αντλούμε την πληροφορία ότι, ποταμός που πήγαζε από το όρος Ακάμας και έφτανε στην Σαλαμίνα, ονομαζόταν Βώκαρος . Ποταμός που πήγαζε από το δυτικό Ακάμα και χυνόταν στην ανατολικότατη Σαλαμίνα δεν είναι δυνατό να υπήρξε, για τον απλό λόγο ότι δε θα μπορούσε να ανεβαίνει από τον ευρισκόμενο σε χαμηλό υψομετρικό Ακάμα στο ψηλό βουνό του Τροόδους και στη συνέχεια να ξανακατεβαίνει στην άλλη άκρη της Κύπρου. Εάν η αναφορά του Ησυχίου στο Βώκαρο ποταμό ήταν η μοναδική, πιθανό να απορριπτόταν ως εσφαλμένη και να κρινόταν ως ανάξια περαιτέρω μελέτης. Η ίδια όμως ονομασία {Βο.κα.ρο.σ(ε).} συναντάται σε επιγραφή σε εμπρόσθια όψη αργυρού στατήρα των νομισμάτων της Πάφου, όπως διαβάζεται από τον Πορφύριο Δίκαιο . Αναφορά στο Βώκαρο συναντούμε και στο χορικό των “Βακχών” του Ευριπίδη στους στίχους 402- 413: ικοίμαν ποτί Κύπρον, νάσον τας Αφροδίτας ιν οι θελξίφρονες νέμονται θνατοίσιν έρωτες Πάφον θ`ανεκατόστομοι Βωκάρου (Βαρβάρoυ, Meursius) ποταμού ροαί καρπίζουσιν ανόβροι Για την ερμηνεία του πιο πάνω αποσπάσματος έγραψαν αρκετοί διακεκριμένοι ερευνητές, τις ερμηνείες των οποίων κρίνει ο E.R.Dodds στη δεύτερη έκδοση των “Βακχών”, για να σημειώσει ότι οι στίχοι 406-408 εξακολουθούν να είναι ένας μόνιμος γρίφος, γιατί δεν έγινε κατορθωτό να ερμηνευθεί ικανοποιητικά ποιος είναι ο Βώκαρος ποταμός που οι εκατόστομες ροές του κάνουν καρποφόρα την Πάφο χωρίς βροχές. Και όμως, την απάντηση μπορούμε να την αντλήσουμε από τα «Τα Κυπριακά» του Αθανάσιου Σακελλαρίου, ο οποίος, αναφερόμενος στη γεωγραφία του Τροόδους, σημειώνει ότι με το όνομα Ακάμας καλείτο, κατά την αρχαιότητα, εκείνο το όρος του Τροόδους το οποίο ξεκινά από την κορυφή του Ολύμπου και επεκτείνεται προς την Πάφο. Το όρος Ακάμας, όπως σημειώνει, καταλήγει στο ομώνυμο ακρωτήρι Ακάμας, το οποίο διατηρεί το όνομα μέχρι σήμερα . Αναφορά στο Βώκαρο ποταμό συναντάμε και στο ποίημα “Αλεξάντρα” του Λυκόφρωνος, στους στίχους 447- 451, οι οποίοι συνδέουν τον Τεύκρο με τη Σαλαμίνα της Πάφου και τη γεωλογία της περιοχής της, όπως θα δούμε και στη συνέχεια: Οι πέντε δε Σφήκειαν εις Κεραστίαν και Σάτραχον βλώξαντες Υλάτου τε γήν Μορφώ παροικήσουσιν την Ζηρυνθίαν*. Ο μεν πατρός μομφαίσιν ηλαστριμένος Κυχρείος* άντρων Βωκάρου* τε ναμάτων ουμός ξύναιμος, ως ογαστρίου* φονεύς* πώλου, νόθον φίτυμα, συγγενών βλάβη … Οι πέντε τότε στη Σφήκεια στην Κύπρο και στο Σερράχη ερχόμενοι, στη χώρα του Υλάτη στην Αφροδίτη θα κατοικήσουν τη Ζηρυνθίαν. Ο ένας απ’ τις κατηγορίες του πατέρα του περιφρονημένος γεράκι στις σπηλιές και στις πηγές του Βωκάρου του δικού του εξ αίματος και εκ του ιδίου πατέρα γεννηθέντος φονιάς βλαστού, παράνομου γόνος, φθορά των συγγενών του … Έτσι, ο Βώκαρος ποταμός δεν μπορεί να είναι άλλος από το σημερινό Ξεροπόταμο, ο οποίος φαίνεται ότι χάνοντας τις πλούσιες πηγές του απώλεσε μαζί και το όνομά του, το οποίο επισκιάστηκε από τη νέα φυσική του κατάσταση, δηλαδή ο ποταμός που ξέρανε, ο (Ξερός+Ποταμός) Ξεροπόταμος.
Κεφάλαιο Β΄ Ένα προκλητικό ερώτημα, το οποίο αξίζει προσεκτικής μελέτης είναι το ακόλουθο: Πώς γίνεται να υπάρχουν αναφορές στο όνομα της πόλης Σαλαμίνα της Αμμοχώστου σε χρόνους κατά τους οποίους οι αρχαιολογικές έρευνες μάς πιστοποιούν ότι δεν υφίστατο ακόμη η πόλη αυτή; Η Σαλαμίνα, σύμφωνα με τις ως τώρα μαρτυρίες, εμφανίζεται στις αρχές του 11ου π.Χ. αιώνα και αφότου η γειτονική πόλη της Έγκωμης κατεστράφη από σεισμό . Αναφορά όμως στην πόλη της Σαλαμίνας εντοπίζεται γύρω στο 1600 π.Χ., όταν ένας μεγάλος κατακτητής, ο Φαραώ Θουτμόζ ο Γ’, κυρίευσε την Κύπρο . Τα σημαντικά αυτά στοιχεία αντλούνται από τον τάφο του Πουαμαρά, ενός ευνοούμενου υπουργού του Φαραώ, όπου σε ιερογλυφική επιγραφή αναφέρονται οι λεπτομέρειες της κατάληψης της πόλης Σαλαμίνσκι και του φρουρίου της, της Τραπέζης. Όταν ο Αιγυπτιακός στόλος ενεφανίσθη στα κυπριακά παράλια, οι βασιλείς με το λαό εκκένωσαν τις παραλιακές πόλεις και οχυρώθηκαν με τους στρατούς τους σε διάφορα άσυλα (φρούρια). Ο Αιγυπτιακός στόλος υπό τη ναυαρχία του Θουτίη αποβίβασε αγήματα, τα οποία κατέλαβαν την Σαλαμίνσκι, ενώ ο στρατός συνέχισε την πορεία του προς κατάκτηση του ασύλου της, της Τραπέζης, το οποίο, όπως αναφέρεται, βρισκόταν επί τραπεζοειδούς λόφου με αποκρήμνους πλευράς. Αμφιάραος Παναγίδης, 3 Κύπριοι Τιτάνες, 127-128: “..το δεξιό του κέρας διηύθυνε εις στρατηγός (αμανάππα) , ηγούμενος των μισθοφόρων Σουδανών. … Την δεύτερη ημέρα … διέσπασαν την Κυπριακή παράταξη. Εις μάτην ο Αρχιερεύς της (Άνασσας), ο Κίλιξ Πάφος τους εξόρκιζε. Πανικός κατέλαβε το στράτευμα το οποίον προσεπάθει να διαβεί την γέφυραν και να προφυλαχθεί εις την Τράπεζα. Εκατοντάδες επνίγησαν εις την ορμή του ρεύματος του ποταμού, εκατοντάδες ηχμαλωτίσθησαν ή εφονεύθησαν … ” Δεν ανιχνεύεται λογική εξήγηση γιατί ο Αρχιερεύς της Άνασσας, ο Κίλιξ Πάφος, να βρίσκεται στο άλλο άκρο της Κύπρου για να εξορκίζει τα στρατεύματα, προκειμένου να προστατεύσουν μία πόλη φάντασμα, αφού θα δημιουργηθεί μετά από πέντε ολόκληρους αιώνες! Το τοπωνύμιο Τράπεζα υπάρχει στην περιοχή του Χωριού Σαλαμιού και φέρει όλες τις λεπτομέρειες, ακριβώς όπως φωτογραφίζεται μέσα από τα αναφερόμενα αρχαία κείμενα. Εάν επιστρέψουμε στην αρχαία Αίγυπτο και συγκεκριμένα στον ναό του Θεού Αμμόν στο Καρνάκ, θα βρούμε σε κολώνες αναγραφόμενα τα ονόματα 241 πόλεων και φρουρίων, τα οποία κατακτήθηκαν από τους Αιγυπτίους, καθώς και ποιοι ήταν οι βασιλείς των. Αμφιάραος Παναγίδης, 3 Κύπριοι Τιτάνες, 126: “Της Πάφου ο Ταμιράδης Κίλιξ Πάφος ο ιδρυτής του αρχαίου ναού της Άνασσαχς εν Πάλαι Πάφω… της Σαλαμίνας ο Δαμοκρέων.” Η πιο πάνω αναφορά χρονολογικά προηγείται κατά 500 περίπου χρόνια της δημιουργίας της γνωστής Σαλαμίνας της Αμμοχώστου. Οπότε το ερώτημα που υποβάλλεται, και που μας προκαλεί να βρούμε την απάντησή του, είναι το εξής: Ποιανής Σαλαμίνας ήταν βασιλιάς ο Δαμοκρέων, ο οποίος μνημονεύεται την ίδια περίοδο με τον πρώτο Ταμιράδη βασιλιά, του οποίου το γένος κράτησε περίπου για 400 χρόνια, μέχρι δηλαδή τον Κινύρα που βασίλευσε γύρω στο 1200 π.Χ!
Κεφάλαιο Γ΄ Αρκετό ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο Σιβυλλικοί χρησμοί. Σιβ. ΧΡ.IV.128 … και τότε δη Σαλαμίνα Πάφον δ’ άμα σεισμός ολέσσει Κύπρον ότ’αν περίκλυστον υπερκλονέη μέλαν ύδωρ… … τότες θα καταστρέψει ένας σεισμός Σαλαμίνα και Πάφο όντας το μαύρο το νερό θα συγκλονίσει το νησί της Κύπρου. Σιβ. ΧΡ. V.450 … Κύπρον δ’ έξει μέγα πήμα και Πάφος αίξει δεινόν μόρον ώστε νοήσαι και Σαλαμίνα πόλιν μεγάλην μέγαν πήμα παθούσαν. Νυν μέν χέρσος επ’ ηόνος έσσεται αύθις. … μα κι η Κύπρος πια τη συμφορά της θα ’χει. Και η Πάφος θα’ χει φοβερό χαμό για να νιώσει της Σαλαμίνας το κακό, που ’ταν μεγάλη πόλη. Και τώρα χέρσα και άκαρπη στην ποταμιά θα μένη. Ο χρησμός v.450 μάς δίνει ένα δύσκολο γρίφο. Γιατί από όλες τις πόλεις της Κύπρου η Πάφος, που βρίσκεται στο άλλο άκρο του νησιού, να είναι αυτή που θα ζήσει το φοβερό χαμό από το κακό που θα βρει την Σαλαμίνα; Αλλά και ο χρησμός 128 μήπως τελικά είναι ξεκάθαρος και μιλά …και τότε δη Σαλαμίνα Πάφου…; Αν δεχθούμε ότι η αναφερόμενη Σαλαμίνα είναι η πόλη της Αμμοχώστου, η οποία βρίσκεται στο ακριβώς αντίθετο άκρο του νησιού απ’ ό,τι η Πάφος, τότε γεννιούνται δύο ερωτήματα τα οποία δεν επιδέχονται λογικής ερμηνείας. Το πρώτο είναι ότι η γεωλογική δομή του νησιού δε συμφωνεί με τέτοιο περιστατικό. Η πρόσφατη εμπειρία του σεισμού του 1953 κατέδειξε ότι Παλαίπαφος (Κούκλια) και Σαλαμιού βρίσκονται επί της ιδίας σεισμογενούς ζώνης, γνωστής ως “σύμπλεγμα των Μαμωνιών”, αφού διανοίχτηκε ρωγμή επί του εδάφους μήκους πολλών χιλιομέτρων, η οποία ξεκινούσε από τα Κούκλια και επεκτεινόταν και αγκάλιαζε το χώρο στον οποίο πιστεύεται ότι φιλοξενήθηκε η πανάρχαια πόλη. Επίσης, αν γινόταν τέτοιο συμβάν, η λογική λέει ότι οι Σίβυλλες θα έπρεπε να σημείωναν και την καταστροφή πόλεων που γεωγραφικά βρίσκονταν μεταξύ της Πάφου και της γνωστής Σαλαμίνας.
Κεφάλαιο Δ΄ Ποία είναι η πόλη Σαλαμίνα της Κύπρου που προηγουμένως ονομαζόταν Κορωνίδα; Ας δούμε τι ακριβώς σημειώνει γι’ αυτό ο Πορφύριος . “Εν δε τη νυν Σαλαμίνη, πρότερον δε Κορωνίδη ονομαζομένη, μηνί κατά Κυπρίους Αφροδισίω εθύετο άνθρωπος τη Αγραύλο τη Κέκροπος και νύμφης Αγραυλίδος και διέμενε το έθος άχρι των Διομήδους χρόνων, είτα μετέβαλεν, ώστε τω Διομήδει τον άνθρωπον θύεσθαι υφ` ένα δε περίβολον ό τε της Αθηνάς νέως και ο της Αγραύλου και Διομήδους.” Διερωτάται κανείς ποιος είναι ο λόγος που αναγκάζει το συγγραφέα να σημειώσει αυτή τη λεπτή διευκρίνιση. Να υποθέσουμε ότι έχει κατά νου και μία δεύτερη πόλη με το ίδιο όνομα και ακριβώς γι’ αυτό αναγκάζεται να διευκρινίσει σε ποία από τις δύο αναφέρεται; Σε αυτή δηλαδή που προηγουμένως λεγόταν Κορωνίδα; Στην συνέχεια αναφέρεται το κείμενο στο έθιμο της ανθρωποθυσίας και συνεχίζει : “…και διέμενε το έθος άχρι των Διομήδους χρόνων είτα μετέβαλεν, ώστε τω Διομήδει τον άνθρωπον θύεσθαι..” Η αναφορά “… διέμενε άχρι…”, όπως και το γεγονός ότι η Άγραυλος είναι θεότητα που χάνεται στα έγκατα της αρχαιότητας μάς επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι μεσολάβησαν αρκετά χρόνια. Έτσι, ο γρίφος που δημιουργείται μέσα από τις μαρτυρίες του κειμένου είναι ο εξής: Αφού τα πορίσματα των ανασκαφών πιστοποιούν ότι η Σαλαμίνα της Αμμοχώστου κτίστηκε περί τα μέσα του 11ου π.Χ. αιώνα, στα χρόνια δηλαδή του Διομήδη, τότε πότε και σε ποια Σαλαμίνα που προηγουμένως ονομαζόταν Κορώνη προσφερόταν ανθρωποθυσία προς τιμή της Αγραύλου; Ο Στέφανος Βυζάντιος (5ος αι. μ.Χ.) συνέταξε ένα πολύτιμο γεωγραφικό λεξικό, που το ονόμασε «Εθνικά», έχοντας ως πηγή του τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς. Δυστυχώς το έργο χάθηκε, αλλά σώθηκε μια Επιτομή που έκανε ο Ερμόλαος. Από αυτή την Επιτομή αντλούμε τις πιο κάτω πληροφορίες: Κορώνεια: πόλις Βοιωτίας … 4η) πόλις Κύπρου 5η) πόλις Σαλαμινίων Κορώνη. Κορώνη: πόλις Μεσσήνης … έστι και Κορώνη περιοχή της Σαλαμίνος της εν Κύπρω. Ανάμεσα στα τοπωνύμια που περιβάλλουν τη Σαλαμιού είναι και ο Κορωνόκαμπος, από τις λέξεις Κορώνη και κάμπος. Έτσι, στη μια περίπτωση ερμηνεύεται η αναφορά του συγγραφέα σύμφωνα με την οποία “υπάρχει και Κορώνη περιοχή της Σαλαμίνας της Κύπρου”. Στην άλλη περίπτωση, εάν κατά την αρχαιότητα στη συγκεκριμένη περιοχή αναπτύχθηκε πόλη η οποία υπαγόταν στη Σαλαμίνα της Πάφου, τότε ήταν “πόλις Σαλαμινίων, Κορώνη”. Ο Σίμος Μενάρδος μάς πληροφορεί ότι το παλαιότερο όνομα της Σαλαμίνας ήταν “Αμόχουστος” και ακολούθως μεταφέρει αυτούσια τη φράση: “το Σαλαμίνα μόλις εσχάτως ήκουσαν παρα των ξένων οι γείτονες χωρικοί”. Παρόμοια αναφορά κάνει και ο Αθανάσιος Σακελάριος κάτω από τον τίτλο “Σαλαμίς” (Παλαιά Αμμόχωστος) και καταγράφει: “ Είτα περί το ένα τέταρτο της ώρας πορευόμενοι εξ αυτής (κώμης του Αγίου Σεργίου) προς την θάλασσαν ερχόμεθα εις την αρχαία Σαλαμίνα, την Παλαιάν Αμμόχωστο καλουμένην, την άλλοτε μεγίστην απασών των εν Κύπρω πόλεων.” Έτσι, αβίαστα διαπιστώνουμε ότι η ονομασία “Αμμόχωστος” προηγείται της ονομασίας “Σαλαμίνα”, γιατί διαφορετικά θα έπρεπε να έχουμε “Παλαιά Σαλαμίνα”, όρο όμως που πουθενά δεν απαντούμε.
Κεφάλαιο Ε΄ Τι υπήρξε ο Τεύκρος; Κτίτορας της Σαλαμίνας της Αμμοχώστου ή οικιστής της Σαλαμίνας της Πάφου; Εξετάζοντας, τη χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα διαπιστώνουμε ότι, όταν αυτοκτόνησε ο Αίας, ο Τεύκρος βρισκόταν σε πόλη της Κύπρου, η οποία ήδη ονομαζόταν Σαλαμίνα. Μαλάλας (W. Didorf, Bonn 1831) “…ο δε Τεύκρος, ο αδελφός του Αίαντος του Τελαμωνίου κατέφθασε ευθέως, ελθών από της Σαλαμίνος, πόλεως της Κύπρου προς βοήθεια του αδελφού και εύρεν τον Πύρρον…” Η γνωστή έριδα του Αίαντα με τον Οδυσσέα έγινε αφότου τελείωσε ο Τρωικός πόλεμος. Συνεπώς, το χρονικό διάστημα από τη διαμάχη μέχρι την επιστροφή του Τεύκρου από τη “…Σαλαμίνα πόλη της Κύπρου…” στην Τροία δεν μπορούσε παρά να είναι μερικές ημέρες. Πότε λοιπόν πρόλαβε να δημιουργήσει πόλη και να της δώσει το όνομα της χώρας του και ενόσω ακόμη δεν είχε εκδιωχθεί από αυτή; Αφού λοιπόν η Σαλαμίνα της Κύπρου προϋπήρχε του Τεύκρου, από πού πήρε τότε την ονομασία της; Ο Λιβάνιος, αναφερόμενος σε περίοδο προγενέστερη των Τρωικών χρόνων, αναφέρεται στον Κάσο, που παντρεύτηκε την κόρη του Σαλαμίνου, του βασιλιά της Κύπρου. Λιβάνιος (Εκδ. Richard Foster,vol I-XII Leipzig) “(ΧΙ) 52: Θεός δε ω κατά νουν η πόλις (Ιώνη) κατασκευάζετο βουλόμενος αυτήν εκ των αρίστων αυξήσαι γενών κινεί Κάσον εκ Κρήτης, άνδρα αγαθόν, και δεύρο άγει…(54) μείζω δε ήδη περίνοιαν λαμβάνων επιχειρεί κτήσασθαι τη πόλει την Κυπρίων εύνοιαν και γαμεί την θυγατέρα Σαλαμίνιου, ος ετυράννει Κυπρίων…” Δυο αιώνες αργότερα, ο Ιωάννης Μαλάλας αναφέρεται στο ίδιο θέμα και δεν αντλεί από το Λιβάνιο, αφού αναφέρει επιπρόσθετα στοιχεία: Μαλάλας (Χρονογραφία εκδ. W. Dindorf, Bonn 1831) 8.256 p201 “…κατήγαγε δε και τους Κρήτας από της ακροπόλεως, ούς είασεν ο Κάσος ο υιός Ινάχου άνω οικείν, οίτινες μετοικήσαντες εις την αυτήν Αντιόχειαν μετά και των Κυπρίων, επειδή ο Κάσος βασιλεύς ηγάγετο Αμυκήν την και Κιττίαν θυγατέρα Σαλαμίνου του Κυπρίων βασιλέως και ήλθον μετ’ αυτής Κύπριοι και ώκησαν την ακρόπολιν και τελευτά η Αμυκή, και ετάφη από σταδίων της πόλεως ρ` δι` ην εκλήθη η χώρα Αμυκή.” Έτσι, βρίσκουμε κάποιο βασιλιά ολόκληρης της Κύπρου με το όνομα Σαλαμίνος, του οποίου η καλή φήμη πλανάται στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, με αποτέλεσμα ο Θεός να επιλέξει την κόρη του ως την πλέον κατάλληλη, για να στεφθεί βασίλισσας της εκλεκτής νέας πόλης. Ένας βασιλιάς που έχαιρε τόσο μεγάλης φήμης, αναπόφευκτα θα επεσκίασε και το όνομα της πόλης του, η οποία θα ήταν γνωστή ως “η πόλη του Σαλαμίνου” και κατ’ επέκταση η Σαλαμίνα. Από τον Παυσανία αντλούμε την πληροφορία ότι ο Τεύκρος παντρεύτηκε με κόρη του Κινύρα: (Παυσανίας 1.3.2.) “…έπραξε δε ως Αθηναίος [ο Ευαγόρας] και το ανέκαθεν εκ Σαλαμίνος, επεί και γενεαλόγων ες προγόνους ανέβαινε Τεύκρον και Κινύρου θυγατέρα.” Ο Απολλόδωρος διασώζει τη γενεαλογία του Κινύρα, ο οποίος είχε 3 κόρες, την Ορσεδίκην, την Λαογόρην και την Βραισίαν. Απολλόδωρος, Βιβλίο 3.14.3.: “…ούτος εν Κύπρω παραγενόμενος συν λαώ έκτισε Πάφον, γήμας δε εκεί Μεθάρμην, κόρην Πυγμαλίωνος Κυπρίων βασιλέως, Οξύπορον εγέννησε και Αδωνιν, προς δε τούτοις θυγατέρας Ορσεδίκην, Λαογόρην και Βραισίαν.” Η Λαογόρη, όπως καταγράφει και πάλι ο Απολλόδωρος, ήταν γυναίκα του Έλατου. Οπόταν, γυναίκα του Τεύκρου ήταν μια από τις Ορσεδίκη και Βραισία. Στην περιοχή όπου αναπτύχθηκε η αρχαία Σαλαμίνα της Πάφου, και της οποίας διαφαίνεται να έγινε οικιστής και όχι κτίτορας ο Τεύκρος, βρίσκεται χωριό που “κραυγάζει” ότι οφείλει την ονομασία του στη μνήμη της Βραισίας. Πρόκειται για το χωριό Βραίτσια. Ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός Κουριοκουρινέος στο βιβλίο του “Ιστορία της Κύπρου”, στο κεφάλαιο “Περί ενδόξων και περιφήμων…” , στο όνομα Περσαίος σημειώνει το εξής: Περσαίος Βασιλεύς Παφίων, ού έτι μετά ταύτα το βασίλειον της Σαλαμίνης ο Τεύκρος αποθνήσκων άφησε. Την αναφορά του Αρχ. Κυπριανού επισφραγίζει ο Νόννος στο ποίημα “Διονυσιακά”: Νόννος 13.461-463: και πόλιν αρχεγόνου ποτέ Περσέος, ω πότε Τεύκρος, καλείψας Σαλαμίνα χωλεομένου Τελαμώνος οπλότερην επύργωσεν αειδομένην Σαλαμείνα. Δεν ακούγεται λογικό το δυναμικό Βασίλειο της Σαλαμίνας, το οποίο βρίσκεται στην άλλη άκρη του νησιού, να παραχωρείται μετά το θάνατο του Τεύκρου στο βασιλιά της Πάφου. Η ανεπάρκεια των πληροφοριών που επιζητούνται οδήγησε στο επιχείρημα μιας βαθύτερης τομής στο χρόνο και εκεί εντοπίζονται ενδιαφέροντα στοιχεία, τα οποία αναπτύσσονται στο βιβλίο μου με τίτλο “Η Σαλαμίνα της Πάφου”. Καταγράφεται επίσης κατάλογος κοινών τοπωνυμιών της περιοχής του χωριού Σαλαμιού και της περιοχής της Αργολίδας ως μία επιπλέων μαρτυρία της πολύ στενής σχέσης των δύο περιοχών.
Κεφάλαιο Στ΄ Μια αρκετά ενδιαφέρουσα μαρτυρία, η ανάλυση της οποίας είναι αρκετή από μόνη της ώστε να επιβεβαιώσει και να επισφραγίζει το γεγονός ύπαρξης τοπικού βασιλείου στη περιοχή του σημερινού χωριού Σαλαμιού, βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Πρόκειται για μια πέτρινη στήλη στην οποία παρίσταται ένας γενειοφόρος τοξότης και της οποίας η κορυφή καταλήγει σε τριγωνικό αέτωμα εντός του οποίου βρίσκεται κυπροσυλλαβική επιγραφή. Η αρχαιότητα αυτή μεταφέρθηκε από το χωριό Σαλαμιού στο Βρετανικό Μουσείο γύρω στο 1874. Απαραίτητα πρέπει να τονιστεί το απλό και καθαρό σχήμα των γραμμάτων (φόρμες). Είναι φόρμες απλές και καθαρές, χαραγμένες με συμμετρία και σε άψογη τοποθέτηση που προδίδουν την εμπειρία του γραφέα. Το γεγονός ότι παρουσιάζει μια μοναδική τεχνοτροπία μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι προέρχεται από ένα άγνωστο βασίλειο. Διαφορετική ερμηνεία της επιγραφής έχουν δώσει οι καθηγητές Deecke και Masson. Ο Δρ. Deecke διάβασε την επιγραφή ως εξής: 1)Ιjαρότατος Α, 2)ριπάος ε(ν)θάδε ηρώι FΩρώ ναό(ν) το(ν), 3) δ’ έδωκε ιν Αμύντω τω υιώ Ιθονίκη δόjαι οσεjα. Ο Δρ. Masson διάβασε την επιγραφή, όπως παρατίθεται πιο κάτω: Αρισταγόραι / τω ΟνασιFοικω επέστασε ο πάς / κας οι κασίγνητοι ο(ι) αυτώ …. τόδε. Κατόπιν συστηματικής μελέτης της επιγραφής και αφού αναλύθηκαν τα σημεία διαφωνίας με τους δύο καθηγητές, έγινε η ορθή, πιστεύω, ανάγνωση της επιγραφής, η οποία έχει ως εξής: Μυστωρότατος(ε) Αραφάος ετασά εποικά πελάω μετ’ έδος(ε) ινα μηδοτ’ ου α οίτο. Νικήτωρ ιη ος έρι Ο Μυστωρότατος Αραφάος εξετάζει (και) εποικά φέρνοντας κοντά, μετοικώντας, για να φροντίσει εκεί όπου η συμφορά. Νικητής ώστε να γίνεται αυτός αξιότερος πάντων. Το εικονιζόμενο πρόσωπο δεν μπορεί να είναι άλλος από τον Αμφιάραο σε τοπική παραφθορά του ονόματος του. Στην απεικονίση διατηρεί τη γνωστή του μορφή, η οποία συμπληρώνεται με τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα: κράνος στο κεφάλι, γενειάδα και τόξο στο χέρι. Η μάχη των εφτά επί Θήβαις είναι ένα ιστορικό γεγονός. Το ότι όμως ο Δίας άνοιξε τη γη, για να προστατέψει μέσα της τον Αμφιάραο, αναμφίβολα είναι μύθος. Ο μύθος, ωστόσο, επισφραγίζει το γεγονός της εξαφάνισής του. Μέσα από αρχαία συγγράμματα διαπιστώνουμε ότι ο Αμφιάραος, εκτός από τους δύο γιους, είχε και δύο κόρες, την Ευρυδίκη και την Δημώνασσα. Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 5.17.7 …προ δε της οικίας Εριφύλη τον όρμον έχουσα έστηκε, παρά δε αυτήν αι θυγατέρες Ευριδίκη και Δημώνασσα, και Αλκαίων παίς γυμνός. 3.15.8 …εποίησαν δε και τω Αμφιλόχω το ηρώον, ότι σφίσιν ο πρόγονος Τισαμενός μητρός ην Δημωνάσσης, αδελφής Αμφιλόχου. 9.5.15. Πηνέλεω δε αποθανόντος υπό Ευρυπύλου του Τηλέφου Τισαμενόν βασιλέα αιρούνται, Θερσάνδρου τε όντα και Δημωνάσσης της Αμφιαράου. Ο Δίων ο Χρυσόστομος στο “Λόγος περί τύχης δεύτερος” γράφει για ένα τραγικό περιστατικό που είχε κάποια βασίλισσα της Κύπρου με το όνομα Δημώνασσα, της οποίας και τα 3 παιδιά θανατώθηκαν, αφού βρέθηκαν ένοχα σε αδικήματα που επέφεραν την ποινή του θανάτου στη βάση νομοθεσίας που είχε η ίδια θεσπίσει. Δίων. Χρυσ. Λογ.π.τυχ.Β’64.2-5: …ερώ δε υμίν τινα και Κύπριον λόγον, ει βούλεσθε. Ήνεγκεν ο παλαιός βίος και ενδόξους γυναίκας, …ούτω και εν Κύπρω Δημώνασσα εγένετο, πολιτική τε ομού γυνή και νομοθετική… Η χρονολογική τοποθέτηση που μας δίνει ο Δίωνας μάς επιτρέπει να προσεγγίσουμε τους χρόνους του Τρωικού πολέμου. Σε κυπροσυλλάβική επιγραφή, η οποία προέρχεται από το χωριό Σαλαμιού και η οποία εκθέτεται στο Επαρχιακό Μουσείο Πάφου, αναφέρεται η φράση «κτίσθηκε για το παιδί της Διμωάνασσας». «… ρα επέστασε … (τα)ι παιδί (Δι)μοανασ(σ)αι.»
Κεφάλαιο Ζ΄ Ενώ έχουμε πληθώρα μαρτυριών οι οποίες θέλουν τον Όμηρο να κατάγεται από την Σαλαμίνα της Κύπρου, η Σαλαμίνα της Κύπρου, και παρόλο ότι κατά την εποχή εκείνη βρισκόταν σε ακμή, αδιαφορεί. Το γεγονός αυτό προκαλεί πολλά ερωτηματικά γιατί πρόκειται, για μια σημαντικότατη κληρονομιά, η οποία θα πρόσδιδε μεγάλο κύρος στην πόλη του. Γι’ αυτό, άλλωστε, δεκάδες είναι οι πόλεις που κατά καιρούς διεκδίκησαν την καταγωγή του στηριζόμενες, όχι σε μια ζωντανή αυθεντική μαρτυρία, αλλά σε υποθέσεις, όπως το μέτρο του στίχου ή τα έθιμα που ανέφερε ο μεγάλος ποιητής. Αντίθετα, οι αναφορές που συναντούμε και που θέλουν τον Όμηρο να είναι Σαλαμίνιος προέρχονται από μη Σαλαμινίους και, ακόμη, από μη Κυπρίους. Μήπως τελικά η πόλη του ήταν η Σαλαμίνα της Πάφου η οποία αφανίστηκε και αυτό έδωσε την ευκαιρία της καπηλείας της καταγωγής του; Πιο κάτω αναφέρονται μερικές μόνο από τις μαρτυρίες αυτές: Βί. Όμ. ΙΙ ( Hom.opp.V p.244 Allen) : ουκ ώκνησαν δε τίνες Σαλαμίνιον αυτό (Όμηρο) ειπίν από Κύπρου. Βί. Όμ. V (Hom.opp.V p.247 Allen): τίνες δε και Σαλαμίνιον αυτόν είναι φασιν. Βί. Όμ. VI (Hom.opp.V p.281 Allen): κατά Καλλικλέα δε (Όμηρος) της εν Κύπρω Σαλαμίνος. Παυσανίας. 10.14.6. “Κύπριοι δε – οικειούνται γαρ δη και ούτοι Όμηρον – Θεμιστώ τε αυτώ μητέρα είναι των τινά επιχωρίων γυναικών λέγουσι και υπό Εύκλου προθεσπισθήναι τας ες την γένεσιν την Ομήρου φασίν εν τοίσδε.” Μά οι Κύπριοι- γιατί κι αυτοί θέλουν δικό τους τον Όμηρο – λεν ότι η μάνα του ήταν η Θεμιστώ, ντόπια γυναίκα, και λεν ακόμα πως τα σχετικά με τη γέννηση του προφητεύτηκαν από τον Εύκλον στους εξής στοίχους: Και τότ`εν ειναλίη Κύπρω μέγας έσσετ` αοιδός, ον τε Θεμιστώ τέξει επ` αγρού δια γυναικών νόσφι πολυκτεάνοιο πολύκλειτον Σαλαμίνος. Η πιο κάτω μαρτυρία προέρχεται από άγνωστο ποιητή ή κατ’ άλλους από τον Αλκαίο τον Μεσσήνιο και μάς διασώζει έμμεσα τη σημαντική πληροφορία ότι στη Σαλαμίνα βρισκόταν χρυσό άγαλμα του μεγάλου ποιητή, στο οποίο υπήρχε επίγραμμα που έγραφε την πόλη της Σαλαμίνας ως τόπο της καταγωγής του μεγάλου ποιητή. Ουδ` εί με χρύσειον από ραιστήρος Όμηρον στήσαιτο φλογέαις εν Διός αστεροπαίς, ουκ ειμ` ουδ` αίσομαι Σαλαμίνιος, ουδέ μεν υιός Δμησαγόρου ` μη ταυτ`ομμασιν Έλλας ίδοι. Άλλον ποιητήν βασανίζετε, ταμα δε Μούσαι και Χίος, Ελλήνων παισίν αείσετ’ έπη. Ούτ’ αν με στήσετε Όμηρο χρυσό με σφύρα του τεχνίτη, στις φλόγες τις αστραπές του Δία, δεν είμαι Σαλαμίνιος κι ούτε θα γίνω γιος του Δμησαγόρα. Και στα Κύπρια Έπη. Α)Σούδα λέξη 259 Όμηρος. γήμας σ` εν Χίω {ο Όμηρος} Αρσηφόνην, την Γνώτορος του Κυμαίου θυγατέρα, έσχεν υιείς δύο και θυγατέρα, ήν έγημε Στασίνος ο Κύπριος … αναφέρεται δ` εις αυτόν και άλλα τινά ποιήματα … κύκλος ύμνοι, Κύπρια. Ο Όμηρος, αφού παντρεύτηκε στη Χίο την Αρησιφόνη, κόρη του Γνώτορος από την Κύμη, έκαμε δύο γιους και μία κόρη, που την παντρεύτηκε ο Στασίνος ο Κύπριος … μα αποδίδονται σ’ αυτόν τον Όμηρο και μερικά άλλα ποιήματα … επικός κύκλος ύμνοι, Κύπρια. Β)Φώτιος. Απόσπασμα από βιβλίο του Πρόκλου που στη δημοτική αποδίδεται «Συνοπτικό Εγχειρίδιο Λογοτεχνίας κατ` εκλογή» ( Βekker, Photi Bibliotheca, Berlin 1824): Λέγει δε και περί τινων Κυπρίων ποιημάτων, και ως οι μεν ταύτα εις Στασίνον αναφέρουσι Κύπριον, οι δε Ηγησίνον τον Σαλαμίνιον αυτοίς επιγράφουσιν, οι δε Όμήρον γράψαι, δούναι δε υπέρ της θυγατρός Στασίνω, και δια την αυτού πατρίδα Κύπρια τον πόνον επικληθήναι. Μιλά ακόμα και για κάποια κύπρια ποιήματα και λέει πως τα αποδίδουν στο Στασίνο τον Κύπριο, άλλοι υπογράφουν σ’ αυτά (ως ποιητή τους) τον Ηγησίνο τον Σαλαμίνιο, κι άλλοι πώς τα ΄γραψε ο Όμηρος και τα ΄δωσε για προίκα της κόρης του στο Στασίνο και από την πατρίδα αυτουνού (Όμηρου) πως ονομάσθηκε το έργο του Κύπρια. Γ)Τζέτζης Χιλιάδας 13.636-640: Σέριφων και Θεόλαος υιοί δε του Όμηρου, θυγατήρ Αρσιφόνη δε, ήν έγημε Στασίνος, Στασίνος ο τα Κύπρια συγγράμματα ποιήσας, άπερ οι πλείους λέγουσιν Όμηρου πεφυκέναι, εις προίκα δε συν χρήμασι δοθήναι τω Στασίνω. Σέρφων και Θεόλαος οι υιοί του Όμηρου, και Αρσιφόνη η κόρη του, που πήρε ο Στασίνος, Στασίνος που τα Κύπρια συνέγραψε τραγούδια, αυτά που οι περισσότεροι τα λένε του Όμηρου, και που δόθηκαν ως προικιά με χρήμα στο Στασίνο. Δ)Αιλιανός . ποικίλη ιστορία .9.15 Λέγεται δε κακείνο προς τούτοις, ότι άρα απορών ( ο Όμηρος ) εκδούναι την θυγατέρα, έδωσεν αυτή προίκα έχειν τα έπη τα Κύπρια. και ομολογεί τούτο Πίνδαρος. Επίλογος. Οι μαρτυρίες που σημειώνονται σίγουρα δεν είναι αρκετές από μόνες τους, ώστε να καταστεί επιστημονικά αποδεκτή η ύπαρξη της πόλης της Σαλαμίνας της Πάφου. Αδιάψευστη επισφράγιση των μαρτυριών μπορεί να δώσει μόνο η αρχαιολογική σκαπάνη και προς αυτή την κατεύθυνση είναι που στοχεύει η καταγραφή και παρουσίαση της παρούσας μελέτης. Και τα αρχαιολογικά ντοκουμέντα που έχουν εντοπιστεί στην περιοχή είναι πολύ περισσότερα και πλουσιότερα από τις γραπτές μαρτυρίες. Όμως, μέχρι και σήμερα η περιοχή παραμένει ως ένα παρθένο αρχαιολογικό πάρκο του οποίου η ανασκαφή, αν αρχίσει, θα κρατήσει για δεκάδες χρόνια.